Το κεχριμπάρι της ελληνικής γης
Αν βρεθείτε στο Βόρειο-ανατολικό Αιγαίο, μην αγνοήσετε να επισκεφτείτε τη Χίο. Από τους αρχαιοτάτους χρόνους αυτό το νησί φημίζεται για τα κρασιά, τα μάρμαρά και τα σύκα του. Σίγουρα, όλα αυτά υπάρχουν στα περισσότερα ελληνικά νησιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, όμως που αλλού μπορεί να βρει κανείς τη μαστίχα; Πουθενά! Γιατί το μαστιχόδεντρο φύεται μόνο στη νότια Χίο και πουθενά αλλού στη Γή. Εδώ η φύση δημιουργησε γι’ αυτό και μόνο γι’ αυτό ένα ευνοϊκό ιδιότροπο μικροκλίμα. Οι γεωλόγοι ισχυρίζονται, ότι τη «ζωή» του το μαστιχόδεντρο οφείλει στο πλούσιο σε ασβεστόλιθους έδαφος και στο ηφαίστειο Ψάρωνα του νησιού ηλικίας 16 εκατομμυρίων χρόνων.
Το άρωμα της μαστίχας δε γίνεται να το μπερδέψεις με κανένα άλλο. Σιροπιαστό, ανατολίτικο, πικάντικο. Φέρνει αναμνήσεις τις οποίες δεν είχαμε ποτέ. Εικόνες που συνθέτουν το βυζαντινό μωσαϊκό ή ξετυλίγουν τα στιγμαιότυπα από την καθημερινή ζωή του κωνσταντινουπολίτικου χαρεμιού: η καλύτερης ποιότητας μαστίχα έφτανε από τη Χίο κατευθείαν στην Μεγάλη Πόρτα, για τις τριακόσιες καλλονές απαράμιλλης ομορφιάς — γυναίκες και παλλακίδες του σουλτάνου, οι οποίες μέρα-νύχτα αλείφονταν με λάδι μαστίχας, ώστε το δέρμα τους να διατηρείται δροσερό, μεταξένιο και ευωδιαστό. Το ρήμα «ουμαστίτ’» στη ρωσική γλώσσα θυμίζει ακριβώς τη θαυματουργή δράση του πολύτιμου ρετσινιού!
Το πιο δυνατό μέσον για την αφύπνιση αναμνήσεων, είναι οι μυρωδιές. Μια τέτοια μυρωδιά για τους Έλληνες είναι αναμφισβήτητα η μυρωδιά της μαστίχας. Η μυρωδιά της πρωτοχρονιάτικης πίτας με το φλουρί, που θα φέρει την τύχη σε όποιον το βρει, του πασχαλιάτικου τσουρεκιού με το γυαλιστερο κόκκινο αυγό στην τελευταία πλέξη, το οποίο «ξεκουράζεται» πάνω στο κεντητό τραπεζομάντηλο έως το χαρμόσυνο πρωινό της Ανάστασης του Χριστού, ή το άρωμα που αφήνουν οι μικροσκοπικές καραμέλες - τις πιπιλούσαν οι γυναικές τις οικογένειας στη διάρκεια της ημέρας, ώστε να διατηρούν την ανάσα τους φρέσκια και μυρωδάτη.
Ο «Δρόμος της «Μαστίχας» ήταν εξίσου σημαντικός με το «Δρόμο του Μεταξιού». Αυτός οδηγούσε από τη Χίο στις χώρες της Μεσογείου, τις Παρευξείνιες περιοχές, στα βάθη της Ασίας, στην Κίνα, στην Ινδία. Το θαυματουργό ρετσίνι του δέντρου (ή καλύτερα του θάμνου) της μαστίχας, πρώτοι αξιοποίησαν οι Γενοβέζοι έμποροι, που ανέπτυξαν το εμπόριο αμέσως μετά την κατάκτηση της Χίου το 1346.
Η ίδια η μαστίχα δεν είναι παρά ευωδιαστό ρετσίνι, που στάζει στον κορμό του δέντρου σαν τα δάκρυα στη θαυματουργή εικόνα. Η προετοιμασία για τη συλλογή της και η ίδια η συγκομιδή — είναι μια πολύ δύσκολη και επίμοχθη διαδικασία, που οι προετοιμασίες της αρχίζουν τον Ιούνιο. Οι συλλέκτες του πολύτιμου ρετσινιού αρχικά καθαρίζουν με μεγάλη προσοχή το έδαφος γύρω από το δέντρο. Έπειτα το μέρος αυτό πασπαλίζεται με ειδικά κατεργασμένο άσπρο χώμα. Και μόνον μετά από αυτό αρχίζουν να «κεντούν» το μαστιχένιο κορμό, κάνοντας στη διάρκεια 6-8 εβδομάδων, μκροσκοπικές τομές των 10-15 χιλιοστών, ο αριθμός των οποίων κυμαινεται από 100 έως 200, ανάλογα με την ηλικία και το μέγεθος του δέντρου. Το δέντρο σταδιακά αρχίζει να «δακρύζει». Τα δάκρυα κυλούν στο άσπρο χώμα και γύρω στις 3 εβδομάδες μετατρέπονται σε μικρά υποκίτρινα διαφανή, κεχριμπαρένια πετραδάκια. Τα μεγάλα «κεχριμπάρια», τα μαζεύουν στα μέσα Αυγούστου, ενώ τα μικρότερα — αρχές Σεπτέμβρη. Κατόπιν καθαρίζουν τη μαστίχα. Η δουλειά αυτή είναι αρκετά επίπονη και μονότονη και γίνεται στο χέρι. Δικαίως οι μαστιχοποιοί θυμίζουν τους χρυσορύχους που μέρα-νύχτα κοσκινίζουν στην μαύρη άμμο τους κόκκους χρυσού.
Η ιστορία της μαστίχας έχει τις ρίζες της βαθιά στο χρόνο: απολιθωμένο φύλλο μαστίχας που βρέθηκε σε ανασκαφές χρονολογείται περίπου στα έξι εκατομμύρια χρόνια! Τις θαυματουργές ιδιότητες της μαστίχας μελετούσαν γνωστοί θεραπευτές της αρχαιότητας. Ο Ιπποκράτης, μέγας γιατρός του 5ου αι. π.Χ, συμβούλευε τους ασθενείς του να ανακατεύουν λευκούς κόκκους μαστίχας με μέλι και να θεραπεύουν με αυτόν τον τρόπο παθήσεις του ρινικού συστήματος. Ο βοτανολόγος και γιατρός του 1ου αι. μ.Χ., Διοσκουρίδης, ο οποίος θεωρείται «πατέρας» της φαρμακολογίας, τόνιζε ότι τα φύλλα, ο φλοιός και οι ρίζες του μαστιχόδεντρου έχουν θεραπευτικές ιδιότητες και τη συνιστούσε ιδιαίτερα στους ασθενείς που έπασχαν από κολίτιτδα και παθήσεις του γαστρενετερικού συστήματος. Εκτός αυτού το φαρμακείο που διατηρούσε για 35 χρόνια ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης από την Κιλικία, αποτελούσε και σαλόνι ομορφιάς. Εκεί ο Διοσκουρίδης προμήθευε το γυναικείο πληθυσμό με διάφορα προϊόντα που είχαν ως βάση τη μαστίχα, τα οποία χρησίμευαν στη λεύκανση των δοντιών, έκαναν τις βλεφαρίδες πιο πυκνές, για καθαρισμό του δέρματος και για λάμψη της επιδερμίδας. Εξακόσια χρόνια αργότερα ο Μωάμεθ, συνιστούσε στους πιστούς του τη μαστίχα ως φάρμακο για το σώμα και την ψυχή. Το γεγονός ότι η μαστίχα είναι εξαιρετικά ωφέλιμη για όσους υποφέρουν από γαστρεντερικές παθήσεις, το γνώριζαν στο πέρασμα των αιώνων όλοι οι γιατροί ανεξαιρέτως. Μάλιστα πολλοί από αυτούς διαβεβαίωναν, ότι μόνο αυτή βοηθά στη σωστή πέψη αλλά και θωρακίζει από παθήσεις του στομάχου! Την αρχαία αυτή διάγνωση επιβεβαίωσαν και τα αποτελέσματα πρόσφατων μελετών στο Πανεπιστήμιο του Νοττιγχάμ: οι Βρετανοί επιστήμονες προσδιόρισαν ότι εάν στη διάρκεια 2 εβδομάδων χρησιμοποιούμε καθημερινά έστω και ένα γραμμάριο μαστίχας, τότε μπορούμε να θεραπεύσουμε παθήσεις του στομάχου. Το μαστιχόλαδο χρησιμοποιείται στην ουρολογία, στην καρδιολογία και ιδιαίτερα στη στοματολογία.
Παρεμπιπτόντως, οι πλούσιες Ρωμαίες και αργότερα οι Κωνσταντινουπολίτισσες προτιμούσαν οδοντογλυφίδες από μαστιχόδεντρα, ενώ χρησιμοποιούσαν κομμάτια μαστίχας σαν τσίχλα. Αυτή η παράδοση κράτησε μέχρι το Μεσαίωνα. Οι λαμπερές κυρίες επί των τιμών των ευρωπαϊκών Αυλών φύλαγαν στα επίχρυσα κουτάκια πολύτιμα λευκά και σκληρά σαν μαργαριτάρι σφαιρίδια μαστίχας, η αξία των οποίων εντούτοις δεν ήταν μικρότερη από εκείνη των μαργαριταριών!
Τα μαστιχόδεντρα δεν δίνουν απλόχερα τα πολύτιμα τους δάκρυα. Τα ηλικιωμένα δέντρα συγκεντρώνουν με το «κλάμα» τους μόλις 300-400 γραμμάρια ρετσινιού το χρόνο. Ωστόσο, στις μέρες μας υπάρχει παραγωγή μαστίχας, καθώς η συλλογή της γίνεται πλέον με τρόπο επιστημονικό. Σήμερα δεν είναι απαραίτητο να ανήκει κανείς στις ανώτατες τάξεις της κοινωνίας, για να έχει μια ολοκληρωμένη συλλογή από καλλυντικά με βάση το μαστιχόλαδο: μάσκα για τα μαλλιά, για το σώμα — κρέμα καθαρισμού με προσθήκη εσπεριδοειδών, γαλάκτωμα και κρέμα προσώπου, οδοντόκρεμα για λεύκανση των δοντιών και για την υγιεινή της στοματικής κοιλότητας...
Κάποτε μόνο σε βασιλικό τραπέζι θα μπορούσε κανείς να δοκιμάσει ένα πιάτο που μαγειρεύτηκε με μοναδικό μαστιχόνερο. Σήμερα, κάθε νοικοκυρά μπορεί να χρησιμοποιήσει το μαστιχόλαδο για να ψήσει για παράδειγμα ένα αρωματικό χορτόψωμο ή να ετοιμάσει ένα γεμιστό χοιρινό φιλέτο με μήλα και δαμάσκηνα, και για επιδόρπιο - μια λευκή μους με το αξεπέραστο άρωμα μαστίχας. Εάν προσθέσεις στο γεύμα και κρασί από μαστίχα, τότε μπορείτε να θεωρήσετε ότι έχετε γευτεί ένα από τα βασιλικά γεύματα.
Καλώντας στο τραπέζι τους φίλους σας «από αλλοδαπήν», να είστε σίγυροι ότι θα σας ζητήσουν να τους ετοιμάσετε κάτι «ελληνικό». Καλή συμβουλή: αφήστε κατά μέρος ούζο και κονιάκ «Μεταξά» και αγοράστε ποτό Μαστίχα. Στους άνδρες σερβίρετε τη μαστίχα με συνιδεία τις πράσινες ελιές, γεμιστές με αμύγδαλο. Τις γυναίκες κεράστε λικέρ μαστίχας το οποίο σίγουρα θα ανοίξει την όρεξη και θα ροδίσει τα μάγουλα. Στα παιδιά προσφέρτε ένα «υποβρύχιο». Μπορούμε να εγγυηθούμε: θα σωπάσουν για ένα τέταρτο τυολάχιστον. Καθώς οι καλεσμένοι απολαμβάνουν τα ποτά τους, ετοιμάστε τορτελίνια με γέμιση προσούτο, ανθότυρο, παρμεζάνα, χρησιμοποιώντας νερό μαστίχας και μαστιχόλαδο. Θα κάνει πάταγο! Για ένα υπέροχο κλείσιμο της βραδιάς, μπορείτε να αποτρελάνετε τους καλεσμένους με μια τούρτα με γέμιση μαστίχας!
Όταν τα πλοία μπαίνουν στο λιμάνι της Χίου, το κατάστρωμα και οι καμπίνες αδειάζουν. Καμιά φορά δεν επιστρέφουν όλοι οι επιβάτες: η αναζήτηση των προϊόντων από μαστίχα τους αποσπά τόσο πολύ, ώστε ξεχνούν να κοιτάξουν την ώρα. Μπορούμε να τους κατανοήσουμε: σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να επιστρέψουμε από τη Χίο χωρίς τη μαστίχα. Τα παιδιά περιμένουν τα βαζάκια με τη μαστιχένια βανίλια, οι γυναίκες — καλλυντικά από μαστίχα, οι άνδρες — ποτά από μαστίχα. Για τις τσίχλες και τις καραμέλες, ούτε λόγος: οι φίλοι θα στενοχωρηθούν αφάνταστα εάν μάθουν ότι επιστρέψατε από τη Χίο με άδεια χέρια.
Ο αιών του μαστοχόδεντρου είναι όπως και ο αιών του ανθρώπου. Κάθε δέντρο ζει γύρω στα εκατό χρόνια, φτάνοντας στην ωριμότητα στα 40-50 του. Στο νησί ακόμα μπορούμε να συναντήσουμε γέροντες που θυμούνται τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και «αφηγούνται» για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σαν να έγινε μόλις χτες.
Όλοι τους πιστεύουν, ότι η μακροβιότητά τους οφείλεται στη μαστίχα. Ορισμένοι, ισχυρίζονται ότι ξέρουν την ακριβή ημερομηνία του θανάτου τους, καθώς η ανθρώπινη ζωή κάνει τον ίδιο κύκλο με εκείνον ενός μαστιχόδεντρου: από ένα μικρό θαμνάκι το οποίο έχει ανάγκη από συνεχή φροντίδα, έως ένα στιβαρό θάμνο που μοιάζει με δέντρο. Στη Χίο οι άνθρωποι και τα δέντρα μεγαλώνουν και γερνάνε μαζί, χάνουν τους χυμούς της ζωής και μαραίνονται.
Εδώ ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης.
Ευγενία Ευσταθίου